تزیین الرجل 

ریشة تاریخی اجتهاد در اسلام

قبل از ورود در روایات به بیان این مطلب می‌پردازیم که یک مسأله اساس تأسیس فقه در اسلام بود و آن این که در شریعت مقدسه عناوینی داریم که حکم دارد عناوینی هم داریم که حکم ندارد و باید با این‌ها چه کنیم؟ این از زمان صحابه آغاز شد و یک مقداری از اختلاف صحابه هم در همین بود. بعدها به تدریج این تبدیل به فقاهت شد. آنچه که در ابتدای اسلام صحابه در این جهت انجام دادند باید بررسی و ریشه‌یابی شود. البته اجمالاً این که عده‌ای از صحابه جاهل بودند محل بحث نیست، همچنین مسلم است که صحابه برخی اعلم از برخی دیگر بودند[1]. اساسا بعد از رسول خدا فقاهت از اینجا شروع شد که ما عناوینی داریم که حکم ندارند و لذا راه‌هایی مثل قیاس یا استصحاب را پیدا کردند تا حکم آن‌ها را درآورند؛ مثلاً در این مسأله که آیا وطی زن پس از قطع دم و پیش از غسل جایز است یا خیر؛ یک دیدگاه این بود که استصحاب جاری می‌شود و وطی جایز نیست، دیدگاه دیگر این بود که برائت جاری می‌شود و وطی جایز است؛ یا مثلاً دلیل داشتیم که «حرم علیکم المیته» حال این مسأله مطرح می‌شد که آیا اجارة وسیلة نقلیه برای حمل میته هم حرام است یا خیر؟ یا مثلاً یک عنوان داریم که «یحرم لبس الحریر» و حکم دارد و عنوان دیگر «نماز در حریر» است که اهل سنت در روایاتشان حکمی برای آن نداشتند و بالاتفاق این مسأله را صغرای اجتماع امر و نهی گرفته‌اند. کسانی که قائل به اجتماع بودند نماز را درست می‌دانستند و اگر امتناعی بودند نماز را باطل می‌دانستند، اما فقهای ما چون روایت داشتند مسأله را به نهی از عبادت بردند و گفتند: نهی دال بر فساد است، لذا علمای شیعه نماز در حریر را بالاتفاق باطل می‌دانند.

[1]. مثلاً آمدی در الأحکام این سؤال را مطرح می‌کند که چون صحابه اعلم و غیر اعلم دارند باید از کدام یک تقلید کرد؟ و پاسخ می‌دهد که اجماع این است که به هر یک از صحابه می‌توان رجوع کرد و و لولا الاجماع باید از اعلم صحابه تقلید می‌کردیم.// عمر نیز از برخی از صحابه در مشورت‌هایش بیشتر استفاده می‌کرد؛ مثلاً یکی از اطراف مشورت عمر عبد الله بن عباس بود با این که وی جوان بود.

صفحه قبلی صفحه بعدی فهرست کتاب